PRVI SVETSKI RAT (1914-1918)
part 2
Odmah posle napada Austro-Ugarske na Srbiju i otvaranja Balkanskog fronta počele su borbe na Zapadnom frontu koji je stvoren namerom nemačke armije da brzim dejstvom razbije francuske i engleske trupe i prisile ih na kapitulaciju. Zajedničke snage Nemačke i Austro-Ugarske na Istočnom frontu započele su borbu protiv Rusije. Englezi i Francuzi su 1915. godine pokušali da osvoje Bosfor i Dardanele kako bi izbacili Osmansko carstvo iz rata, međutim kako ovaj napad nije uspio, sile Antante su u Grčkoj otvorili novi - Solunski front.
Sve zaraćene strane su na početku rata očekivale da će sukob biti kratkotrajan i da će se okončati munjevitim vojnim akcijama. Nije bilo tako: umesto ofanzivnih bitaka i brzog napredovanja armija, rat je postao dugotrajno iscrpljivanje u rovovima, koje je svakodnevno odnosilo brojne ljudske žrtve.
Ubrzan razvoj vojne industrije i primena sasvim novih tipova oružja izmenila je dotadašnji način ratovanja. Mašinske puške (engleski mitraljez vikers) i brzometni top onemogućavali su ofanzivu pešadije, prisiljavajući je da ostane ukopana u rovovima. Novinu u naoružanju koje je upotrebljavano u Prvom svetskom ratu predstavljali su tenkovi. Za potrebe mornaričkog ratovanja korišćene su podmornice, naoružane torpedima i one su bile velika opasnost prvenstveno za trgovačke brodove neprijatelja.
Nemačka armija u Prvom svetskom ratu upotrebljavala je otrovne gasove i time kršila sva do tada priznata pravila ratovanja.
Na balkanskom ratištu Austro-Ugarska je 1914. godine doživela od Srbije dva velika poraza: na Ceru i Kolubari, i to su prve izgubljene bitke Centralnih sila u ratu. Zbog neuspeha austrougarski general Potjorek je smenjen, a na njegovo mesto došao je nemački general Makenzen koji je združenom nemačkom i austrougarskom armijom izvršio napad na Srbiju i prinudio srpsku vojsku na povlačenje.
Na Zapadnom frontu 1914. godine Nemci su preko osvojene Belgije izvršili ofanzivu na Francusku. Zaustavile su ih engleske i francuske trupe. Početkom rata vojska carske Rusije suočila se na svojim granicama sa dva neprijatelja - Nemačkom i Austro-Ugarskom. Zbog razlike u opremljenosti i pokretljivosti trupa ruska vojska je od Nemaca doživela poraz kod Tanenberga, dok je pobedila austrougarsku armiju u Galiciji. Austro-Ugarskoj i Nemačkoj uspelo je da na svoju stranu pridobiju Osmansko carstvo i Bugarsku. Time je Centralnim silama omogućeno da drže pod svojom kontrolom morske tjesnace, a posle uspešne odbrambene bitke za Galipolje (1915), sprečile su mornaricu Antante da doprema Rusiji inudstrijske proizvode i vojni materijal. Iste godine Italija ulazi u rat na strani Antante i vodi borbe protiv Austro-Ugarske. Najžešće bitke u Prvom svetskom ratu odigrale su se 1916. godine na Zapadnom frontu. Od njih je najznačajnija bitka kod Verdena. Trajala je deset meseci i predstavljala je primer dugotrajnog iscrpljivanja protivničkih armija od kojih nijedna nije uspela na kraju da ostvari pobedu. Ratovanje na Istoku obilježeno je ofanzivom ruskog generala Brusilova, ali se posle početnih uspeha i ta linija fronta stabilizovala. Rumunija se pridružuje silama Antante 1916. godine, ali već u prvim borbama doživljava neuspeh. Zbog boljševičke revolucije Rusija je prinuđena da napusti dalje angažovanje u ratu. Ulaskom SAD u rat 1917. godine sile Antante stekle su ogromnu prednost u ljudstvu i vojnom materijalu, što je i odredilo dalji tok rata. Te godine i Grčka je ušla u rat, a Solunski front, posle pobeda srpske vojske na Kajmakčalanu i oslobođenja Bitolja 1916. godine, postaje ponovo aktivan i opasan za Centralne sile. Vojna premoć sila Antante bila je sve veća, dok su Centralne sile trpele poraze doživljavale industrijski kolaps. Prvi svetski rat završen je 1918. godine kapitulacijom Nemačke i Austro-Ugarske.
PRVI SVETSKI RAT
part 3
SAD su na početku rata bile neutralne. Rat koji se vodio daleko od njene teritorije i u kojem nisu učestvovali njeni građani, nije izazivao veće interesovanje. Prekomorska trgovina sa Francuskom i Velikom Britanijom povećala se tokom rata skoro četiri puta, a zaduženost saveznika u bankama SAD bila je velika. Ali, dva događaja su bitno uticala da se SAD odrekne svoje neutralnosti i uđe u rat kako bi se borila na strani sila Antante. Nemačka je, da bi sprečila američko dopremanje vojnog materijala i životnih namirnica saveznicima, proglasila neograničeno podmorničko ratovanje protiv trgovačkih brodova SAD koji su potapani bez upozorenja, što je izazivalo velike ljudske gubitke među mornarima. Pokušaj Nemačke da sklopi savez sa Meksikom protiv SAD, uz obećanje teritorijalnog proširenja na račun američkih država, izazvala je pravu buru nezadovoljstva i SAD aprila 1917. godine ulaze u rat.
Posle skoro tri godine iscrpljujućeg ratovanja privrede evropskih država bile su pred potpunim kolapsom. Sva industrijska proizvodnja bila je stavljena u službu ratnih ciljeva, a ravnoteža na bojištima nije ukazivala da će se rat skoro završiti. Beznadežna situacija se promenila ulaskom SAD u rat. Američka vojska u tom trenutku nije bila ništa spremnija za moderno ratovanje od bilo koje druge evropske armije, ali su SAD svojim industrijskim potencijalima, proizvodnom snagom i ljudstvom presudile u korist Antante. Njena vojna industrija veoma brzo je gradila razarače i svu za rat potrebnu tehniku, a kao zemlja koja je proizvodila više od polovine svetskog izvoza hrane, bila je ozbiljan oslonac ratnim naporima saveznika. Američki vojnici, sveži, samopouzdani, dobro opremljeni i uhranjeni, predstavljali su onu vojnu snagu koja će nadomestiti kolaps Rusije i njen izlazak iz rata, a saveznicima u Evropi olakšati situaciju na frontovima.
Nakon kapitulacije Centralnih sila (Bugarska krajem septembra, Osmansko carstvo u oktobru, a Austro-Ugarska i Nemačka u novembru 1918. godine) oružane sukobe zamenili su diplomatski pregovori. Pobednici u ratu želeli su da mirovnim ugovorima potvrde uspehe svojih armija, prošire svoje teritorije na račun poraženih država i nametnu im obavezu isplaćivanja velike ratne odštete. Pariska mirovna konferencija trajala je od januara 1919. do januara 1920. godine. Za razliku od sličnih skupova iz prošlosti, Pariska konferencija nije bila sastanak pobednika i poraženih na kome bi se zajednički dogovorili o uslovima mira, već je to bila konferencija na kojoj su se pobednici međusobno dogovorili o uslovima koje će nametnuti poraženom neprijatelju. Brojne detalje mirovnog sporazuma razrađivalo je više od pedeset komisija, koje su održale preko 1.600 sastanaka. Međutim, iako su u radu konferencije učestvovali predstavnici većine evropskih država, glavne odluke donosili su Vudro Vilson, Dejvid Lojd Džordž, Žorž Klemanso i Vitorio Emanuel Orlando, odnosno predsednici SAD, Velike Britanije, Francuske i Italije. Konferencija u dvorcu Versaj kraj Pariza je trajala od januara do juna 1919. i na njoj su utvrđene i potpisane odredbe mirovnog ugovora između Nemačke i sila Antante. Nemačka je bila primorana da potpiše klauzulu o krivici za izbijanje rata, da značajno smanji svoju armiju i ograniči razvoj vojne industrije, da prihvati isplaćivanje ratnih reparacija i vrati Francuskoj pokrajine Alzas i Loren i morala se odreći svojih kolonija, a sličnu sudbinu doživeli su i njeni saveznici.
Posle Prvog svetskog rata sa istorijske pozornice nestala su četiri carstva: nemačko, austrougarsko, osmansko i rusko. Na političkoj karti Evrope pojavile su se nove države: Čehoslovačka, Poljska, Finska, Letonija, Litvanija, Estonija, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
U istoriji ratovanja Prvi svetski rat predstavljao je katastrofu do tada neviđenih razmera. Gubici u ljudstvu i ekonomska šteta načinjeni tokom četiri i po godine rata bili su ogromni. U njemu je učestvovalo blizu 70.000.000 ljudi pod oružjem, od toga je oko 8.000.000 poginulo u borbi, oko 7.000.000 trajno je onesposobljeno, a 15.000.000 bilo je ranjeno. U samoj Evropi, bez Rusije, bilo je oko pet miliona civilnih žrtava koje su stradale u vojnom sukobu ili ratom izazvanim razlozima kao što su razne smrtonosne bolesti, glad i beda. Broj žrtava u Rusiji, uvećan teškim gubicima u građanskom ratu, bio je mnogo veći. Iako su mirovnim sporazumom okončane velike bitke, borbe i masakri događali su se na graničnim područjima Evrope, prvenstveno u istočnoj Evropi, Jermeniji i Poljskoj. Nijedan od ratom zahvaćenih regiona nije izbegao epidemiju gripa 1918/19. godine, koja je odnela dodatne milione žrtava. Materijalna razaranja u ratu su, takođe, bila ogromna: stotine hiljada kuća je uništeno, imanja popaljena, putevi, železnice i telegrafi dignuti u vazduh, stoka pobijena, šume uništene, neeksplodirane granate i mine činili su zemljište nepovoljnim za poljoprivredu.
Kada se tome dodaju gubici u brodskoj tonaži, posredni i neposredni troškovi mobilizacije, onesposobljena industrija i poljoprivreda - dobija se jasnija predstava o razmerama rata.
